Kuncewiczowa Maria – Tristan 1946

Nowelki Orzeszkowej poruszają problematykę ucisku pod zaborami (ABC), fałszywej dobroczynności (Dobra pani) oraz hołdu powstańcom styczniowym (Gloria Victis). Dwie pierwsze są bardzo proste w odbiorze, w przeciwieństwie do chyba najsłynniejszej „Glorii Victis” , której fabuła jest pozbawiona chronologii, oraz wydaje się dość niespójnie napisana, choć tu Orzeszkowa musiała celowo nieco szyfrować swój utwór, aby ominąć cenzurę. I trzeba przyznać genialny zabieg zastosowała Orzeszkowa zmieniając zwrot „vae victis” (biada zwyciężonym) na „gloria victis” (chwała zwyciężonym), podkreślając w ten sposób, iż choć powstanie skończyło się porażką militarną to jednak miało bardzo duże znaczenie moralne dla narodu jako czyn ku pokrzepieniu serc. Na koniec trzeba pochwalić to wydanie za opracowanie, charakterystykę utworów.

Helena Świeżawska na początku tej książki ma zaledwie 18 lat, parę miesięcy wcześniej wyszła za mąż, ale wciąż zachowuje się jak dziecko. Przyłapanie męża w objęciach pokojówki sprawia, że bohaterka nagle staje się kobietą - i to od razu kobietą upodloną. Od tej pory Helena będzie starała się ukształtować swoją osobowość, chociaż na drodze będą stawały jej coraz różniejsze mody intelektualne i światopoglądowe, zwykle niesione do niej przez mężczyzn. Oprócz tego (najbardziej dziś aktualnego) motywu dojrzewania do stania się osobą zdolną znieść siebie samą, powieść porusza również typowe dla epoki wątki emancypacji kobiet, nędzy proletariatu i stosunków klasowych. Zapolska łączy w tej książce naturalizm z pogłębioną analizą psychologiczną bohaterki. Helena Świeżawska to jedna z najbardziej intensywnych kobiet w literaturze polskiego pozytywizmu. Otaczające postaci stanowią prawdziwą galerię zmieniających się charakterów (powieść rozgrywa się na przestrzeni kilku lat i nie tylko Helena ulega rozmaitym przemianom).