The secret; Hughes Kathryn

Nowelki Orzeszkowej poruszają problematykę ucisku pod zaborami (ABC), fałszywej dobroczynności (Dobra pani) oraz hołdu powstańcom styczniowym (Gloria Victis). Dwie pierwsze są bardzo proste w odbiorze, w przeciwieństwie do chyba najsłynniejszej „Glorii Victis” , której fabuła jest pozbawiona chronologii, oraz wydaje się dość niespójnie napisana, choć tu Orzeszkowa musiała celowo nieco szyfrować swój utwór, aby ominąć cenzurę. I trzeba przyznać genialny zabieg zastosowała Orzeszkowa zmieniając zwrot „vae victis” (biada zwyciężonym) na „gloria victis” (chwała zwyciężonym), podkreślając w ten sposób, iż choć powstanie skończyło się porażką militarną to jednak miało bardzo duże znaczenie moralne dla narodu jako czyn ku pokrzepieniu serc. Na koniec trzeba pochwalić to wydanie za opracowanie, charakterystykę utworów.

Powieść pomimo swoich niezaprzeczalnych wartości literackich i sensacyjnego wątku, jak wiele innych utworów prozatorskich Gabrieli Zapolskiej, w przeciwieństwie do jej sztuk scenicznych, nie wytrzymała próby czasu i nie jest dzisiaj czytana. Zasadnym jest pytanie, czy ta autobiograficzna powieść z kluczem, w której większość bohaterów chociaż występuje pod zmienionymi imionami i nazwiskami to postacie autentyczne, może być traktowana jako źródło historyczne. Przekazy o charakterze literackim, gdzie rzeczywistość miesza się z fikcją, nie cieszą się na ogół estymą badaczy i nie są zbyt często wykorzystywane przez historyków, mimo swych rzeczywistych i uzasadnionych teoretycznie walorów. Naturalistyczna konwencja pisarki naśladującej Zolę i dążącej do odtworzenia w swych utworach rzeczywistości we wszystkich jej szczegółach powoduje, iż w tym wypadku można się spodziewać autentyzmu w opisach wydarzeń i charakterystykach postaci. Rzecz dotyczy kolonii polskiej w Paryżu z początków lat dziewięćdziesiątych XIX stulecia. Wiesław Śladkowski