Otwórzcie bramy pamięci; Partridge Agnieszka, Korzeniowski Rafał

Pierwszy w Polsce album fotograficzny poświęcony cmentarzom wojennym z I wojny światowej w Małopolsce. Zawiera kilkanaście map i planów cmentarzy oraz fotografie archiwalne z okresu I wojny światowej – ponad 300 kolorowych zdjęć.

Czytelnik otrzymuje od krakowskiej oficyny wydawniczej Lettra-Graphic książkę niezwykłą, nawet w kontekście jakże bogatego rynku wydawniczego w Polsce, której tematyka – szczególnie ważna w okresie naszej integracji ze społecznościami Europy – jest arcyciekawa dla wszystkich ożywionych duchem humanizmu, wrażliwych na historię oraz piękno – artystyczne i krajobrazowe.

Cmentarze, na których spoczywają żołnierze polegli podczas Wielkiej Wojny, czyli I wojny światowej, znajdują się na obszarze o powierzchni tysięcy kilometrów. Są przestrzennymi i religijnymi znakami pamięci, przypominającymi bratobójczą hekatombę Europejczyków. Dziś, po 90 latach – na całej scenie teatru wojny od Sommy po San, od Verdun po Gorlice – są zacisznymi parkami pojednania i stanowią memento na przyszłość. Wśród mnogości owych nekropolii na szczególną uwagę zasługują niezwykle komponowane i malowniczo usytuowane cmentarze i cmentarzyki żołnierzy Wielkiej Wojny w Galicji, zwłaszcza w podgórskim pejzażu Karpat. Te oazy spokoju, wyspy wyciszenia wśród zgiełku świata, domagają się naszej pamięci, pieczołowitej opieki, a przede wszystkim nowego spojrzenia i przewartościowania dotychczasowych, często niesprawiedliwych, ocen.

Taką rolę spełnia niniejsza publikacja. Zajmuje szczególne miejsce wśród ważnych książek poświęconych tej tematyce: po wydanej przed kilkudziesięciu laty monumentalnej księdze autorstwa Rudolfa Brocha i Hansa Hauptmanna oraz kilkanaście lat po źródłowej książce napisanej przez Oktawiana Dudę. O cmentarzach z I wojny światowej napisano również wiele przyczynkowych artykułów – naukowych i popularnych. Jednak nie zastąpią one rzetelnej, prawdziwie współczesnej publikacji, którą jest właśnie książka „Otwórzcie bramy pamięci”.

W swoim tekście autorka bardzo osobiście, lecz zarazem w obiektywny sposób opowiada się po stronie idei antywojennej, akcentując zarazem potrzebę interpretacji wielonarodowych i wielokulturowych miejsc pochówku jako miejsc europejskiego pojednania.
Zamieszczone w książce celnie dobrane fragmenty relacji uczestników wojny oraz związane z wojną refleksje budzą emocje nie mniejsze niż najlepsze fragmenty „Na Zachodzie bez zmian” E.M. Remarque’a. Autor niniejszych słów ma do tej sprawy również stosunek osobisty, wychodzący poza chłodne naukowe spojrzenie architekta i architekta krajobrazu. Śp. architekt Józef Kosiński (1876–1936), dziadek autora, walczył w przerażających okolicznościach w Karpatach podczas kampanii zimowej 1914/1915 jako major armii austriackiej, a jego wspomnienia weszły do kanonu tradycji rodzinnej.

Podstawą treści książki jest oczywiście nurt historyczny, dobrze i oryginalnie ujęty, gdzie historia polityczna i wojna przeplatają się z historią sztuki i artyzmem architektoniczno-rzeźbiarskim. Wtopione w kontekst krajobrazowy Beskidów, funkcjonujące wśród nieokiełznanej przyrody dzieła sztuki przestrzennej tworzą nowy pejzaż kulturowy, w jakimś sensie skończone i autonomiczne dzieło sztuki. W jego tworzeniu brali udział znakomici twórcy, przedstawiciele ówczesnego panteonu Europy z epoki późnego fin-de-siecle’u przeplatającego się z narodowym romantyzmem, m.in. najwybitniejszy architekt słowacki Dušan Jurkovič, niemiecko-austriacki architekt Hans Mayr – uczeń Ottona Wagnera, znakomity rzeźbiarz polski Jan Szczepkowski, a także wielki Wojciech Kossak.

Historia na stronach książki „Otwórzcie bramy pamięci” obejmuje nie tylko podstawowy okres – wojnę i tworzenie cmentarzy, lecz również pasjonujące, nie zawsze pomyślne ich losy późniejsze, trudno zrozumiałe dla młodego czytelnika, ale znane autorowi z młodych lat, z okresu studiów u „przedwojennych” profesorów. Charakterystyczny był wówczas ostry sprzeciw wobec powstania cmentarzy i ich krytyka ze strony polskich narodowo–regionalistycznych elit intelektualnych i artystycznych. Nekropolie galicyjskie oceniane bywały jako obce, „teutońskie”, brutalne estetycznie i wrogie politycznie. Znakomici polscy artyści współpracujący z austriackimi kolegami przy ich tworzeniu byli piętnowani i odrzucani (Szczepkowski!). Obecnie postrzegamy to jako absurdalne nieporozumienie, jako optykę wąską i ksenofobiczną. Przypomnijmy jednak, jak postępowano z grobami niemieckimi na Ziemiach Północnych i Zachodnich w latach PRL, a także wcześniejszą tragedię cmentarzy żydowskich – splecioną z tragedią całego narodu żydowskiego. Dochodzimy tutaj do ważnej konkluzji na temat zawartego w książce tekstu Agnieszki Partridge. Autorka pisząc dzisiaj, w czasach wolności myśli, bez ingerencji wszechobecnej wcześniej cenzury, podkreśla ideę otwarcia, pojednania i tolerancji dla wielokulturowości, także religijnej. Dodatkową wartością książki są przytoczone poetyckie inskrypcje nagrobne, motta oraz obszerne fragmenty wierszy.

Książka Agnieszki Partridge i Rafała Korzeniowskiego jest pozycją nowoczesną zarówno w aspekcie literackim, jak też ikonograficznym i edytorskim, dobrze napisaną, a także – last but not least – zredagowaną. Szczególnie imponuje jej szata ilustracyjna. Kontrapunktem dla unikatowych reprodukcji archiwalnych (m.in. dzięki nim dzieło będzie bardzo cenne dla badaczy), jest imponujący zbiór perfekcyjnej ikonografii autorstwa Rafała Korzeniowskiego. Fotografia cyfrowa okazała się wyjątkowo przydatna dla tak drobnoskalowej tkanki, jaką jest architektura cmentarzy. Oprócz inwentaryzacyjnej szczegółowości zdjęć na pochwałę zasługuje ich bezpretensjonalna, pozbawiona czułostkowości i kiczu nastrojowość.

Książka staje się również istotnym elementem promocji piękna polskiego pejzażu. Bezcenne są – z punktu widzenia zarówno naukowca, jak i turysty, a także dla zrozumienia fenomenu krajobrazowego cmentarzy galicyjskich – fotografie lotnicze. Dziś to już formuła oczywista, ale przypomnijmy, że stała się możliwa do szerszego wykorzystania dopiero po upadku cenzury.

Należy życzyć jak najszerszego rozpowszechnienia tej ważnej i pięknej książki. Jest ona bowiem cennym znakiem kulturowego dziedzictwa Europy i jej pamięci, a także doskonałym „ambasadorem” krajobrazów kulturowych arcymalowniczo wtopionych w polskie pejzaże.

dr hab. inż. architekt WOJCIECH KOSIŃSKI,
profesor Politechniki Krakowskiej