Przekrój 1988 11 listopada numer specjalny

Niniejszy tom źródeł w opracowaniu Tomasza Domańskiego prezentuje losy deportowanych w wywózkach z lutego i kwietnia 1940 r., którzy po powrocie do Polski osiedlili się na terenie obecnego województwa świętokrzyskiego. W wyborze przedstawiono protokoły przesłuchań świadków zgromadzone przez b. OKBZpNP-IPN w Kielcach oraz relacje z archiwum Oddziału Wojewódzkiego Związku Sybiraków w Kielcach.

Zaprezentowane materiały są doskonałą egzemplifikacją losów nie tylko pojedynczych świadków, ale całych rodzin rozsianych w wojennym i powojennym chaosie w różnych miejscach naszego kraju. Zeznania i relacje są także znakomitym materiałem do badań skomplikowanych stosunków polsko-żydowskich, polsko-ukraińskich czy polsko-białoruskich w okresie 1939-1946. Są wreszcie dowodem podejmowania dramatycznych wyborów w skrajnych sytuacjach, akcesu do Związku Patriotów Polskich czy „kościuszkowców”.

Monografia autorstwa dr. Marka Jedynaka to pierwsze w historiografii polskiej opracowanie naukowe, które traktuje o weteranach II wojny światowej z ich perspektywy. Analizuje dzieje najstarszego i przez szereg lat jedynego zorganizowanego, autonomicznego i niezależnego od ZBoWiD środowiska kombatanckiego w Polsce Ludowej.

Dla urzeczywistnienia celów postawionych przez najwyższe władze polityczno-wojskowe II Rzeczypospolitej Polskiej, grupa ta sformowała się spośród żołnierzy dwóch jednostek bojowych Armii Krajowej: Zgrupowań Partyzanckich AK „Ponury” pod dowództwem cichociemnego por./płk. Jana Piwnika „Ponurego” (1943 r.) oraz I batalionu 2 pułku piechoty Legionów AK pod dowództwem cichociemnego por./mjr. Eugeniusza Gedymina Kaszyńskiego „Nurta” (1944 r.). W sposób zorganizowany, lecz nieformalny, kombatanci działali w okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, nieprzerwanie od 1957 do 1989 r. Zadaniem, które postawili przed sobą, było upamiętnienie czynu zbrojnego Armii Krajowej w walce o niepodległość Polski podczas II wojny światowej. Wokół tej myśli przez ponad trzydzieści lat skupiało się życie setek byłych partyzantów.

Poza udokumentowaniem dziejów najstarszego w Polsce kręgu weteranów AK, autor próbuje odpowiedzieć na kilka ważnych pytań. Jaki wpływ na Środowisko „Ponury”–„Nurt” miała polityka historyczna, funkcjonująca w PRL? Co powodowało, że grupa byłych żołnierzy zintegrowała się, objęła wspólny cel i przez kilkadziesiąt lat, w zwartym kolektywie, go realizowała? Jakie znaczenie miały miejsca, w których gromadzili się i działali weterani? Co ich różniło od innych grup kombatanckich? Wreszcie, czy obrany kierunek – z perspektywy lat był właściwy i jakie przyniósł efekty? Czy Środowisko „Ponury”–„Nurt” zrealizowało zadania powierzone żołnierzom rozwiązywanej Armii Krajowej w 1945 r. przez Komendanta Głównego i Radę Jedności Narodowej? Odpowiedzi na te i inne pytania znajdą Państwo w prezentowanej książce Niezależni kombatanci w PRL.