Baśnie, podania, legendy

Starą baśnią zaczyna się wielki cykl powieściowych kronik z dziejów Polski, przedstawiający losy narodu od czasów prehistorycznych po czasy saskie. Pierwsze ogniwo cyklu miało stanowić odpowiednik starosłowiańskiego eposu i zarazem ukazać genezę naszego narodu, dawność organizacji państwowej oraz poziom kultury w IX i X w. Układanka z legend w historycznych ramach. Materiał, jakim dysponował Kraszewski, jest dość ubogi i ogranicza się do zanotowanych przez kronikarzy podań o śmierci Popiela i Piaście Kołodzieju, Krakusie, Wandzie, Lechu i dwunastu wojewodach. Zespół legend związanych z wczesnohistorycznym okresem polskich dziejów został wykorzystany w sposób dwojaki: w fabule powieści oraz w pieśniach i recytacjach ślepego śpiewaka Słowana (np.: pieśń o Kraku i zabiciu smoka, o Wandzie i Rytgarze, rycerzu niemieckim). Krytyczną analizę owych na pół mitycznych podań przynosi dopełniający tekst powieści komentarz naukowy Dopisek. Dziejowe legendy. Mimo braku źródeł pewnych, dzięki rozległej wiedzy i znakomitej intuicji historycznej, potrafił Kraszewski stworzyć wiarygodny obraz Polski przedchrześcijańskiej. Pisarz trafnie zrekonstruował zasadniczy proces społeczno–ustrojowy: rozkład wspólnoty rodowej i plemiennej oraz powstawanie formacji wczesnofeudalnej; scharakteryzował – z epickim rozmachem – życie codzienne Polan nad Gopłem i Wartą, ich wierzenia i obyczaje (np.: obraz życia w kmiecej zagrodzie Wisza i na dworze Chwostka–Pepełka, opis obrzędu weselnego, pogrzebu, święta Kupały). Swojacy i schwarzcharaktery. Do powieści Kraszewski wprowadził wątek prywatny (dramatyczne dzieje miłości kmiecia Domana i kapłanki Dziwy) i wątki publiczne (zwycięska walka kmiecia z okrutnym Chwostkiem, walka z najazdem Sasów i Pomorców organizowanym przez synów Chwostka i Brunhildy, okoliczności obioru Piasta na nowego władcę). Wśród postaci wyraźnie wyróżnia się kmieć Wisz – uosobienie starosłowiańskich cnót. W obozie kneziowskim pojawiają się prawie wyłącznie postaci negatywne: Popiel–Chwostek – despota i pijak, Brunhilda – trucicielka, kupiec Hengo – niemiecki szpieg. Kraszewski nie unika moralnej oceny czynów ludzkich. Piast, wywodzący się z ludu, odnosi triumf nad Popielem–Chwostkiem także dlatego, iż ten w drodze po władzę sprzymierza się z Niemcami – odwiecznymi wrogami Słowian. Zaborczości plemion germańskich pisarz przeciwstawia wspólnotę słowiańską. Stara baśń przynosi więc również aktualizujące przesłanie. Zamierzona i bardzo starannie przeprowadzona archaizacja (zabiegi archaizacyjne obejmują narrację, opisy i wypowiedzi postaci) nadaje Starej baśni walor dawności i pozwala na stworzenie pozorów relacji naocznego świadka.